Op donderdag verscheen de langverwachte aflevering van BOOS over de misstanden bij The Voice of Holland. De YouTube-uitzending, miljoenen keren bekeken, schetste een beeld van een cultuur waarin invloedrijke personen stelselmatig de grenzen van meisjes en vrouwen konden overtreden.
De samenwerking tussen Tim Hofman, zijn team en enkele van de slachtoffers vormt de onthulling van één van de grootste Nederlandse misbruikschandalen sinds het ontstaan van de MeToo-beweging. Daarmee hebben oude vragen over seksualiteit een nieuwe urgentie gekregen. Welke risico’s kleven aan seksualiteit? Wanneer is seksueel gedrag grensoverschrijdend? Hoe kan je persoonlijke grenzen aangeven en respecteren? Welke verantwoordelijkheid heeft de omgeving?
In dit artikel probeert AKKUWelzijn vanuit het studentenperspectief het antwoord op deze vragen zo dicht mogelijk te benaderen.
Seksualiteit: wat is het?
Wie het terrein van de intimiteit en seksualiteit betreedt, betreedt een terrein waarvan de binnengrens met potlood geschetst is. De centrale factor hier, immers, is de persoonlijke beleving van mensen. Wat de één als een moment van intimiteit kan beleven, kan voor de ander – net zo gevoelsmatig – een puur seksueel moment zijn. Evengoed kan de onweerstaanbare aantrekkingskracht tussen bepaalde individuen die grens in één klap van haar relevantie ontdoen.
Een andere factor die het stellen van een definitie bemoeilijkt, is taal. Weinig dingen in het leven zijn zó aan de kunst van de communicatie onderhevig, als álles wat met intimiteit en seksualiteit te maken heeft (komen we later op terug).
In dit artikel wagen we daarom géén poging om het begrip ‘seksualiteit’ te definiëren. In plaats daarvan leggen we de nadruk op de ‘belevingskant’ door de keerzijde seksualiteitsmedaille te belichten.
De keerzijde van de seksualiteitsmedaille
Seksuele gezondheid
Een eerste schaduwkant is het risico op aantasting van de seksuele gezondheid. Ten eerste kan het gaan om een seksueel overdraagbare aandoening. Deze worden zoals de naam al verraadt, overgebracht door penetratie of orale seks. Mensen tussen de 16 en 29 jaar vormen een risicogroep: in 2020 liep maar liefst 2,6% tijdens het laatste seksuele contact een geslachtsziekte op (bron: RIVM).
Bovendien kan de seksualiteit kan worden belemmerd door een ‘seksuele disfunctie’. Hierdoor kan iemand bijvoorbeeld minder zin hebben in seks of tijdens de gemeenschap op problemen stuiten. Een voorbeeld hiervan is pijn rondom de vagina bij penetratie (vaginisme): 1 op de 2 vrouwen onder de 25 jaar ervaart weleens pijn tijdens de penetratie; in een veelvoud van gevallen komt pijn regelmatig of zelfs frequent voor (bron: Rutgers).
Ter illustratie vind je hier een uitgebreid onderzoek naar seksuele problematiek onder jongeren.
Acceptatie en veiligheid
Een ander belangrijk thema is sociale veiligheid. Het nieuwe kabinet-Rutte IV belooft de sociale veiligheid en gelijke behandeling in het hoger onderwijs te waarborgen. De belofte strekt zich dus mede uit tot personen die vanwege hun gender, seksuele identiteit of seksuele oriëntatie, in een onderwijssetting niet het gevoel hebben zichzelf te kunnen zijn. Cijfers onderstrepen de urgentie: ruim 40% van de LHBTIQ+-jongeren tussen de 18 en 24 jaar verbergt hun identiteit in het onderwijs (bron: Movisie).
Bijna de helft van de LHBTIQ+-jongeren verbergt hun identiteit in het onderwijs
Seksueel grensoverschrijdend gedrag
De derde, meest actuele schaduwkant is seksueel grensoverschrijdend gedrag. Wanneer is seksueel gedrag grensoverschrijdend? Vanwege de complexiteit, het persoonlijke karakter en de vele uitingsvormen is het ook hier lastig om een eenduidige definitie te geven.
Movisie en Sensoa geven zes factoren voor de beoordeling of sprake is van grensoverschrijdend gedrag:
1. Wederzijdse toestemming. Dit betekent dat alle betrokken partijen zich ergens prettig bij voelen. Seksuele handelingen zonder toestemming, of het nou gaat om zoenen, het doorsturen van een naaktfoto of penetratie, zijn dus altijd grensoverschrijdend.
2. Vrijwilligheid. De vrije wil vormt de basis van seksueel contact. Iemand moet dus in vrijheid ‘ja’ én ‘nee’ kunnen zeggen. Praktijken als manipulatie, chantage of (dreigen met) geweld zetten hier een dikke, vette streep doorheen.
3. Gelijkwaardigheid. In het sociale verkeer is gelijkwaardigheid zeer belangrijk. Heeft de één meer macht of invloed dan de ander, zoals een docent ten opzichte van een student? De ander kan dan misschien moeilijker ‘nee’ zeggen. Op de ‘sterkere’ partij rust dan de verantwoordelijkheid om de grenzen van de ‘zwakkere’ of jongere partij in het oog te houden.
4. Ontwikkelings- of functioneringsniveau. Gezond seksueel gedrag is in lijn met de ontwikkelingsfase en het functioneringsniveau van de betrokkenen partijen. Enerzijds verlangt dit dat iemand ‘helemaal klaar’ is om een stap te zetten, anderzijds het vermogen om de juistheid en consequenties van bepaald gedrag in te schatten. Tegen die achtergrond is het hoogst twijfelachtig of iemand die (te) veel alcohol heeft gedronken nog in staat is diens grenzen aan te geven. Van de andere partij wordt dan dus extra voorzichtigheid verlangd.
5. Context. Of bepaald seksueel gedrag grensoverschrijdend is, is sterk afhankelijk van de context waarin het wordt vertoond. Hiermee wordt bedoeld dat voor de omgeving aanstootgevend gedrag zoveel mogelijk wordt vermeden. Zo wordt luidruchtige seks in het pashokje van de Hunkemöller in vrijwel alle gevallen als problematisch ervaren.
6. Impact. Seksueel gedrag kan lichamelijke, emotionele of geestelijke schade teweegbrengen. Dit kan al aan de orde zijn bij handelingen die iemand mogelijk als betrekkelijk ‘onschuldig’ ervaart, zoals een kneep in het achterwerk of een seksueel getinte uitlating. Ook geen condoom gebruiken wanneer niet duidelijk is of de gemeenschap veilig is, kan schadelijk zijn. Verantwoord seksueel gedrag vereist dus doordacht beleid over de mogelijke nadelige gevolgen.
Seksueel grensoverschrijdend gedrag is nóóít de schuld van het slachtoffer!
Seksueel grensoverschrijdend gedrag onder studenten
Seksueel grensoverschrijdend gedrag is alomtegenwoordig. Ook onder studenten is het, zacht gezegd, een grootschalig probleem.
Een aantal feiten (bron: Amnesty International):
- – 10% van de studenten heeft ooit seksuele penetratie zonder toestemming meegemaakt
- – In 72% van de gevallen ging de ander door zonder te checken of het slachtoffer dit wilde
- – 60% van de slachtoffers beschouwde de penetratie (aanvankelijk) niet als grensoverschrijdend
- – 75% van de slachtoffers ervoer na hun ervaring psychische en seksuele problemen
- – 38% van de slachtoffers heeft het niet met iemand kunnen/durven bespreken
Ook andere vormen van seksueel geweld, zoals aanranding, komen onder studenten veelvuldig voor. In Maastricht, bijvoorbeeld, geeft ruim een kwart aan in hun studententijd met ongewenste aanraking te maken te hebben gehad (bron: Maastricht University). En ook tijdens het uitgaan, zeker wanneer er alcohol of drugs in het spel is, is grensoverschrijdend gedrag, van opmerkingen tot betasting, sterk aan de orde.
Gevolgen van seksueel grensoverschrijdend gedrag
De impact van seksueel grensoverschrijdend gedrag is afhankelijk van verschillende factoren, zoals de leeftijd en persoonlijkheid van het slachtoffer en de aard, ernst en duur van het misbruik. Ook kan de schade pas later, zo niet jaren na de gebeurtenis(sen) optreden.
De schade kan zich op verschillende manieren uiten:
1. Lichamelijk. Seksueel grensoverschrijdend gedrag kan leiden tot directe (verwondingen, SOA) of indirecte (zelfbeschadiging) lichamelijke schade. Een slachtoffer kan bovendien klachten ontwikkelen waarvoor geen aanwijsbare oorzaak ontstaat, zoals hoofd- en buikpijn. Ook kunnen hartkloppingen en soortgelijke klachten ontstaan.
2. Geestelijk. Seksueel grensoverschrijdend gedrag leidt vaak tot gevoelens van spanning, schaamte, schuld. Vaak ervaart het slachtoffer slaapproblemen en heeft deze de neiging de situatie te bagatelliseren. Ook kan zware psychische problematiek worden ontwikkeld, zoals een PTSS, verslaving en suïcidaliteit.
3. Sociaal. Slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag ervaren vaak wantrouwen jegens hun omgeving en een onvermogen om grenzen te stellen. Op de lange termijn kunnen zij in een sociaal isolement terechtkomen. Werkloosheid of verminderde studieprestaties vormen ook een reëel risico.
4. Seksueel. Slachtoffers kunnen seksueel gedrag gaan vermijden of juist overmatig risicovol seksueel gedrag vertonen, wat eventueel tot relatieproblemen kan leiden. Ook kunnen vraagtekens bij de (seksuele) identiteit ontstaan; denk aan twijfels over de geaardheid of het zich niet thuisvoelen in het eigen lichaam.
Signalen van seksueel grensoverschrijdend gedrag
Gevoelens van angst, schuld en schaamte kunnen ervoor zorgen dat slachtoffers zwijgen over hun traumatische ervaring. Voor de omgeving is het daarom moeilijk om seksueel grensoverschrijdend gedrag te herkennen.
Toch kunnen er wel degelijk verontrustende signalen zijn. Bijvoorbeeld:
- – Zware concentratieproblemen
- – Verhoogde prikkelbaarheid
- – Eetproblemen
- – Schrikreacties bij aanraking
- – Afzondering/vermijding van sociale situaties
- – Een sterke afkeer van of juist overmatige fixatie op seks
- – Lichamelijke verwondingen
- – Middelenmisbruik
Mocht je bij iemand in je omgeving één van deze signalen herkennen, dan hoeft dat op zichzelf geen bewijs voor seksueel grensoverschrijdend gedrag te zijn. Meerdere signalen geven wél aanleiding om extra op te letten. Better safe than sorry!
Jezelf en elkaar helpen: tips
1. Praat met elkaar. Op deze manier kan je je wensen en grenzen op seksueel gebied stellen en bewaken. Ook is praten een belangrijke manier om te helen van grensoverschrijdend gedrag. Vind je het moeilijk of eng om je grenzen aan te geven? Dat is helemaal niet erg. Je kan jezelf trainen om effectief je grenzen te leren aangeven. Deze tips kunnen je hierbij helpen. Heb je behoefte aan meer persoonlijke hulp? Dan kan je altijd een coach of professioneel hulpverlener in de arm nemen.
2. Vraag naar de wensen en behoeften van de ander. Zeker op het gebied van seksualiteit komt het regelmatig voor dat iemand moeite heeft om uit zichzelf diens wensen, behoeften en grensoverschrijdende ervaringen te delen. Door vragen te stellen kan je de ander daarbij helpen.
3. Luister naar wat een ander je vertelt. Luisteren en observeren zijn van cruciaal belang om iemands grenzen te begrijpen. Ook draagt het enorm bij aan het herstelproces dat een slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag doormaakt.
4. Check of je de ander goed begrijpt. Een gevoelig thema als seksualiteit is onderhevig aan de edele kunst van het communiceren. Verbaal, maar zeker ook nón-verbaal. Misverstanden liggen dus altijd op de loer.
Twijfels in de communicatie? Áltijd doorvragen, dus!
5. Respecteer en accepteer de wensen en behoeften van de ander. Nederland heeft het polderen uitgevonden, maar op seksueel gebied geldt:
6. Zorgvuldigheid staat voorop. Seksualiteit verschaft niemand een genotsmonopolie. Verdiep je dus in een ander en in diens wensen en grenzen. Vraag altijd of de ander een condoom wil gebruiken. Wees extra voorzichtig als de ander alcohol of drugs heeft gebruikt. Vraag jezelf af hoe je iemand op diens gemak kan stellen. Denk na over de impact die een bepaalde woordkeus kan hebben. Er is geen enkel excuus om het niet te doen.
7. Spreek elkaar aan op gedrag (een grapje, een opmerking) dat een ander mogelijk als seksueel grensoverschrijdend ervaart. Op deze manier wordt ongewenst gedrag in de studiekring, in de klas, binnen de vereniging of elders niet de norm.
8. Help een ander. Een dierbare, een studiegenootje, een onbekende in de supermarkt: iedereen kan slachtoffer van seksueel misbruik zijn of anderszins in een kwetsbare positie verkeren. Zelfs al wordt er niet over gesproken. Of het nou om een luisterend oor of een bos bloemen gaat: alle hulp is welkom. Altijd.
9. Onthoud:
– Voel je dat iemand je grens over gaat? Dan klopt dat altijd!
– Grensoverschrijdend gedrag is NÓÓIT de schuld van het slachtoffer!
– Wat er ook is gebeurd, in wat voor situatie je je bevindt: je bent oké!
Hulplijnen
Slachtofferhulp Nederland
Website:www.slachtofferhulp.nl
Telefoon: 0900-0101 (ma t/m vr van 08:00-22:00 uur)
Chatfunctie: Ja
Centrum Seksueel Geweld
Website: www.centrumseksueelgeweld.nl
Telefoon: 0800-0188 (24/7 bereikbaar)
Chatfunctie: Ja
Verbreek de Stilte
Website: www.verbreekdestilte.nl
Telefoon: 0900-9999 001 (ma t/m vr van 8:00-20:00, za van 10:00-17:00 uur)
Chatfunctie: Ja
Mind Korrelatie
Website: www.mindkorrelatie.nl
Telefoon: 0900-1450 (ma t/m vr van 09:00-21:00 uur)
Chatfunctie: Ja
Zelfmoordpreventie
Website: www.113.nl
Telefoon: 0800-0113 (24/7 bereikbaar)
Chatfunctie: Ja
De Luisterlijn
Website: www.deluisterlijn.nl
Telefoon: 088-0767 000 (24/7 bereikbaar)
Chatfunctie: Ja
GGD Gelderland-Zuid
Website: www.ggdgelderlandzuid.nl
Telefoon: 088-144 71 44
E-mail: info@ggdgelderlandzuid.nl
Vertrouwenspersonen onderwijsinstellingen
* Radboud Universiteit (RU):
vertrouwenspersonen@ru.nl
* Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN):
Elke faculteit van de Hogeschool heeft minimaal één vertrouwenspersoon (art. 8 Klachtenregeling). Voor de contactgegevens kan contact worden opgenomen via de faculteit van je opleiding.
Studentpsychologen onderwijsinstellingen
* Radboud Universiteit (RU):
Algemene informatie is te vinden op: https://www.ru.nl/studenten/tijdens-studie/begeleiding-en-advies/links-pagina-studentenbegeleiding/studentenpsycholoog/
* Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN):
Algemene informatie is te vinden op: https://www.han.nl/studeren/succesvol-studeren/persoonlijke-begeleiding/